4.9 Ku Mbo

Ukutontonkanya kwalumbuka ukwa ku mbo kuli kwakuti cifulo ca kukandwa kwa 'myeo ishifwa' ya babifi panuma fye ya mfwa, nangu cifulo ca kulunguluka kwa abo abakakaanwa pa bupingulo. Cene cili kushininkisha kwesu ukuti Baibele asambilisha ukuti ku mbo ni nshiishi, uko abantu bonse baya pa mfwa.

Nge shiwi fye, ishiwi lya cine mu ciHebere 'sheol', ilyapilibulwa 'ku mbo', lipilibula 'icifulo icafimbwaapo'. 'Hell' e kupilibulwa kwe shiwi 'sheol' mu Cingeleshi; eco ilyo ifwe tubelenga palwa 'ku mbo' ifwe tatubelenga ishiwi ilyapilibulwa mu kupwililika. Ishiwi lya Cingeleshi 'helmet' mu cituntulu ni ''hell-met', ilipilibula icakufimba umutwe. Muli Baibele, ici 'icifulo icafimbwaapo', nangu 'ku mbo' ni 'nshiishi'. Kuli ifilangililo ifingi apo ishiwi lya cine 'sheol' lyapilibulwa 'inshiishi'. Icine cine, ba Baibele bamo aba nshita shino babomfya panono fye ishiwi lya 'ku mbo', ukupilibula lyene bwino bwino nge 'nshiishi'. Ifilangililo fimo apo ili ishiwi 'sheol' lyapilibulwa 'inshiishi' filingile ukutobaula ukutontonkanya kwalumbuka ukwa ku mbo nge cifulo ca mulilo no kulunguluka kwa babifi:-

- ''Lekeni ababifi...babe tondolo mu nshiishi'' (sheol [Amalumbo 31:17]) - bene tabakalepuunda mu bukali.

- ''Lesa akalubula umweo wandi ukufuma ku maka ya nshiishi'' (sheol [Amalumbo 49:15]) - ekutiila umweo nangu umubili wakwa Dabidi ukabuushiwa ukufuma mu nshiishi, nangu 'ku mbo'.

Icitetekelo cakuti ku mbo cifulo ca kukandwa kwa babifi uko bene tekuti bafume tekuti fye cilingane ne ci; umuntu umulungami kuti aya ku mbo (inshiishi) no kufumina kunse libili. Hosea 13:14 ashininkisha ici: ''Ine nkalubula bene (abantu bakwa Lesa) ukufuma ku maka ya nshiishi (sheol); ine nkalubula bene ukufuma ku mfwa''. Ici calandwapo muli 1 Abena Korinti 15:55 no kusonta ku kubuuka ukufuma ku bafwa pa kubwela kwakwa Kristu. Ifyo fine mu cimonwa ca kubuuka kwa cibili ukufuma ku bafwa (mona Isambililo 5.5), ''imfwa na ku mbo fyaletele abafwa abali muli fyene'' (Ukusokolola 20:13). Mona ukulingana pakati ka mfwa, ekutiila inshiishi, na ku mbo (mona pamo Amalumbo 6:5).

Amashiwi yakwa Hanna muli 1 Samwele 2:6 yali apabuuta nganshi: ''Yehoba alepaya, no kulenga ukuba no mweo (ukupitila mu kubuuka ukufuma ku bafwa): wene alatentemushisha ku nshiishi (sheol), no kuleeta pa mulu''.

Pa kumona ukuti 'ku mbo' ni nshiishi, cene caenekelwa ukuti abalungami bakapusushiwa ukufuma kuli yene ukupitila mu kubuuka kwabo ukufuma ku bafwa ukuya ku mweo wa pee. Eco cene kuti cacitika ukwingila 'ku mbo', nangu ku nshiishi, kabili panuma ukufuma kuli yene ukupitila mu kubuuka ukufuma ku bafwa. Icilangililo icikulu ni cilya icakwa Yesu, uyo ''umweo wakwe tawashiilwe ku mbo, nangu umubili wakwe wa munofu tawamwene ukubola'' (Imilimo 2:31) pantu wene alibuushiwe ukufuma ku bafwa. Mona ukulingana pakati ka 'mweo' wakwa Kristu no 'mubili wa munofu' wakwe nangu umubili. Ukuti umubili wakwe ''tawashiilwe ku mbo'' calangilila ukuti wene wali kulya pa nshita imo, ekutiila mu nshiku shitatu isho umubili wakwe wali mu nshiishi. Icakuti Kristu aile 'ku mbo' cilingile ukuba cishininkisho icalinga icakuti cene tacili fye cifulo uko ababifi baya.

Abasuma pamo na babi baya 'ku mbo', ekutiila inshiishi. Eco Yesu ''acitile inshiishi yakwe na babifi'' (Esaya 53:9). Mu kukonka ici, kuli ifilangililo fimbi ifya bantu abalungami ukuya ku mbo, ekutiila inshiishi. Yakobo alandile ukuti wene ali no ''kuya panshi mu nshiishi (ku mbo)...aleloosha'' pa mwana wakwe Yosefe (Ukutendeka 37:35).

Cene cili cimo pa fipoope fyakwa Lesa icakuti ukukanda pa lubembu ni mfwa (Abena Roma 6:23; 8:13; Yakobo 1:15). Ifwe akale natulanga imfwa ukuba ni nshita ya kukaanaishiba ukwapwililika. Ulubembu lulenga ubonaushi ubwapwililika, te kulunguluka kwa pee (Mateo 21:41; 22:7; Marko 12:9; Yakobo 4:12), mu cishinka nga filya abantu baonawilwe ku Lyeshi (Luka 17:27,29), kabili nga filya abena Israele bafwile mu matololo (1 Abena Korinti 10:10). Pa nshita shonse shibili ishi ababembu balifwile ukucila ukuba abalungulushiwa pee na pee. Eico cene tacingacitika icakuti ababifi balakandwa kuli bu pee na pee bwa kulunguluka no kucula mu kwishiba.

Ifwe kabili natumona ukuti Lesa tapenda lubembu - nangu ukusansha lwene ku micitile yesu - nga ifwe tuli abatuutu ku cebo Cakwe (Abena Roma 5:13). Abali mu cifulo ici bakashala abafwa. Abo abaishiba ifintu Lesa afwaya bene bakabuushiwa ukufuma ku bafwa no kupingulwa pa kubwela kwakwa Kristu. Nga babifi, ukukandwa bene bakapokelela kukaba ni mfwa, pantu iyi e bupingulo pa lubembu. Eico panuma ya kwisa kuntanshi ya cipuna ca bupingulo icakwa Kristu, bene bakakandwa na panuma bakafwe libili, ukwikala abafwa umuyayaya. Iyi ikaba ''e mfwa ya cibili'', iyasoswa mu Ukusokolola 2:11; 20:6. Abantu aba bakaba balifwilepo umuku umo, imfwa ya kukaanaishiba ukwapwililika. Bene bakabuushiwa ukufuma ku bafwa no kupingulwa pa kubwela kwakwa Kristu, na panuma ukukandwa ku mfwa ya cibili, iyo, ukupalana ne mfwa yabo ya ntanshi, ikaba kukaanaishiba ukwapwililika. Iyi ikaba umuyayaya.

Cene cili mu musango uyu icakuti ukukandwa pa lubembu ni mfwa ya 'muyayaya', mukuti takwakabe impela ku mfwa yabo. Ukushala uwafwa umuyayaya cili kukandwa kwa muyayaya. Icilangililo ca Baibele ukubomfya ukulanda kwa musango uyu cisangwa mu Amalango 11:4. Ici calondolola ukonaula kwakwa Lesa limo-na-limo ukwa mpuka yakwa Farao muli Bemba wa Kashika ngo konaula kwa kutwalilila, pee na pee mukuti iyi mpuka mu cituntulu tayatalile ukucusha Israele libili, ''Wene alengele amenshi yakwa Bemba wa Kashika ukwibisha bene...Yehoba aonaula bene ukufika ku bushiku buno''.

Nangu mu nshita sha ntanshi sha Cipingo ca Kale abatetekela bailwike ukuti kukaba ukubuuka ukufuma ku bafwa pa bushiku bwa kupelekesha, panuma elyo ababifi abakumineko bakabwelela ku nshiishi. Yobo 21:30,32 ali apabuuta nganshi: ''Umubifi...akaleetwa kunse (ekutiila ukubuushiwa ukufuma ku bafwa) ku bushiku bwa cipyu...nomba wene akabwekeshiwa (panuma) ku nshiishi''. Umo pa milumbe pa kubwela kwakwa Kristu no bupingulo usosa palwa babifi 'ukwipaiwa' mu cinso cakwe (Luka 19:27). Uyu wafilwa ukulinga mu mano yakuti ababifi bakekala umuyayaya mu musango wa kwishiba, ukutwalilila ukupokelela ukucululusha. Mu nshila yonse, uku kuti kwaba kwati kukanda ukwabula amano - ukucululusha kwa pee na pee pa milimo ya myaka 70. Lesa takwata kusekela mu kukanda abantu ababifi; eico cene cakwenekela ukuti Wene takacite kukanda pali bene kuli bu pee na pee (Esekiele 18:23,32; 33:11 pashanya 2 Petro 3:9).

Ubwina Kristu bwabufi bukuminisha ilingi 'ku mbo' no musango wa mulilo no kulunguluka. Ici capinkana nganshi ku kusambilisha kwa Baibele pamulandu wa ku mbo (inshiishi). ''Nge mpanga bene balalikwa mu nshiishi (ku mbo); imfwa ikalya bene'' (Amalumbo 49:14) yalondolola ukuti inshiishi cifulo ca mutende icakukaanabapo. Nelyo umweo wakwa Kristu, nangu umubili, wali ku mbo pa nshiku shitatu, wene tawamwene kubola (Imilimo 2:31). Ici nga tacingacitika nga ku mbo cali cifulo ca mulilo. Esekiele 32:26-30 apeela icikope ca babulwi ba maka aba nko ishashingulukako, abalaala mu mutende mu nshiishi shabo: ''Abamaka abo abawa (mu bulwi)...abo abaya panshi ku mbo ne fyanso fyabo fya bulwi: kabili babika impanga shabo pesamba lya mitwe yabo...bene bakalaala...na bene abo abaya panshi ku cilindi''. Ici casontelela ku lutambi lwa kushiika ababulwi ne fyanso fyabo, no kubiika umutwe wa citumbi pamulu wa canso caciko. Nomba ici e kulondolola kwa ''ku mbo'' - nangu inshiishi. Abantu aba abamaka ukulala nanomba ku mbo (ekutiila mu nshiishi shabo), takusuminisha amano yakuti ku mbo cifulo ca mulilo. Ifintu ifituntulu (pamo nga impanga) fiya kumo kwine ''ku mbo'' nga abantu, ukulanga ukuti ku mbo te cibansa ca kulungulusha kwa mipashi. Eco Petro alandile ku muntu umubifi, ''Ulupiya lobe lulobe na iwe'' (Imilimo 8:20).

Ifyalembwa fya pa mikalile yakwa Yona fyapinkana ne ci pamo. Panuma ya kuminwa umumi kwi sabi ilikalamba, ''Yona apepele kuli Yehoba Lesa wakwe ukufuma mwi fumo lye sabi, no kulanda, Ine nalilile...kuli Yehoba...ukufuma mwi fumo lya ku mbo ine nalilile'' (Yona 2:1,2). Ici calinganya ''ifumo lya kumbo na lilya ilya cisabi. Ifumo lya cisabi icine cine lyali 'cifulo icafimbwaapo', ico mu cituntulu e mwalola ishiwi lya 'sheol', ilyapilibulwa 'ku mbo'. Ukwabulo kutwishika, lyene talyali cifulo ca mulilo, na Yona alifumine kunse ye ''fumo lya ku mbo'' lintu icisabi calukile wene kunse. Ici casontele kuntanshi ku kubuuka kwakwa Kristu ukufuma 'ku mbo' (inshiishi) - mona Mateo 12:40.

FIGURATIVE FIRE

UMULILO WA CIPASHO

Lelo, Baibele ilingi abomfya icipasho ca mulilo wa pee pa kwimininako ubukali bwakwa Lesa pa lubembu, ubo bukafikilishiwa mu konaula kwa mubembu umupwilapo mu nshiishi. Sodomu akandilwe ku ''mulilo wa pee'' (Yuda 7), ekutiila wene aonawilwe umupwilapo pamulandu wa bubifi bwa beekashi. Ilelo umusumba ulya uli mu cibolya, uwaibishiwa pesamba lya menshi ya Bemba wa Kashika; mu nshila nangu imo wene tauli mu mulilo pali nomba, ico cili icafwaikwa nga ifwe tuli no kwiluka 'umulilo wa pee' mu cituntulu. Ifyo fine Yerusalemu asokelwe ukonaulwa ku mulilo wa pee wa bukali bwakwa Lesa, pamulandu wa membu shakwa Israele: ''Elyo ine nkakosha umulilo mu mpongolo shauko, na wene ukalya amasano ya Yerusalemu, na wene tawakashime'' (Yeremia 17:27). Yerusalemu pa kuba uwasesemwa ukuba umusumba ukalamba wa Bufumu bwakwa Lesa kuntanshi (Esaya 2:2-4; Amalumbo 48:2), Lesa taloseshe ifwe ukubelenga ici mu cituntulu. Amayanda ayakalamba ya Yerusalemu yalyocelwe ku mulilo (2 Ishamfumu 25:9), lelo umulilo ulya tawatwalilile pee na pee.

Mu kupalana, Lesa akandile icalo ca Idumea ku mulilo uyo ''ushakashime ubushiku nangu akasuba; icushi cauko cikaya mu mulu umuyayaya: ukufuma ku nkulo ukuya ku nkulo cene cikalaala amapopa...icipululu na mwankole fikeekala muli cene...imyunga ikamena mu cifulo ca mwanakashi uyu'' (Esaya 34:9-15). Pa kumona ukuti inama ne filimbwa fyali no kwikala mu cibolya ca calo ca Idumea, insoselo ya mulilo wa pee ifwile ukusonta ku bukali bwakwa Lesa no konaula Kwakwe umupwilapo kwa cifulo ici, ukucila ukusendwa mu cituntulu.

Amashiwi ya ciHebere ne ciGreek ayo ayapilibulwa ''umuyayaya'' icine cine yapilibula, ''pa nshita imo''. Limo limo ici cisonta ku cishipwa mu cituntulu, pamo nga inshita ya Bufumu, lelo te lyonse. Esaya 32:14,15 ali e cilangililo: ''Ifyamba ne mpungu fikaba imimba umuyayaya...usuke umupashi upongololwe pali ifwe''. Iyi ni nshila imo iyakwilukilamo 'bu pee na pee' bwa 'mulilo wa pee'

Inshita ne nshita ubukali bwakwa Lesa pa membu shakwa Yerusalemu na Israele bwapashaniwa ku mulilo: ''Ubukali bwandi ne cifukushi candi fikapongololwa pa cifulo ici (Yerusalemu)...cene cikapya, kabili tacakashime'' (Yeremia 7:20; ifilangililo fimbi fikumbinkanya Inyimbo sha bulanda 4:11 na 2 Ishamfumu 22:17).

Umulilo kabili wakuminishiwa no bupingulo bwakwa Lesa pa lubembu, maka maka pa kubwela kwakwa Kristu: ''Pantu, moneni, ubushiku bwaisa ubo ubukapya nge buku; na bonse abaituumika, ee, na bonse abo abacita ububifi, bakaba fisooso: no bushiku ubo ubwaisa bukooca bene'' (Malaki 4:1). Ilyo ifisooso, nangu fye umubili wa muntunse, fyaocewa ku mulilo, fyene fibwelela ku lukungu. Cene tacingacitika ku cintu conse, maka maka umubili wa munofu wa muntunse, mu cituntulu ukutwalilila ukupya umuyayaya. Eico insoselo ya 'mulilo wa pee' tekuti isonte mu cituntulu ku kulunguluka kwa pee. Umulilo tekuti wikale umuyayaya nga tapali cintu cakooca. Cene cilingile ukumonwa bwino ukuti ''ku mbo'' kwine ''kwapooswa muli bemba wa mulilo'' (Ukusokolola 20:14). Ici calangilila ukuti ku mbo tali cimo cine nga ''bemba wa mulilo''; ici caimininako ukonaula ukwapwililika. Mu musango wa cishibilo uwe buuku lya Ukusokolola, ifwe tuleebwa ukuti inshiishi ili no konaulwa ukwapwililika, pantu pa mpela ya myaka ikana limo (Millennium) takwakabe imfwa kabili.

GEHENNA

GEHENNA

Mu Cipingo Cipya muli amashiwi yabili aya ciGreek ayapilibulwa 'ku mbo'. 'Hades' e kulingana kwa 'sheol' mu ciHebere kuntu ifwe tusambilile akale. 'Gehenna' li shina lya cilindi ca fisooso ico icali kunse fye ya Yerusalemu, umo ubusaali ukufuma mu musumba bwaleocelwa. Ifilindi fya musango uyu ifya fisooso filasangwa ilelo mu misumba iyingi iya fyalo ifileeya pantanshi (pamo nga 'Ulupili lwa Cushi' kunse ya musumba wa Manila mu calo ca Philippines). Pamo nge shina lya cine - ekutiila ishina lya cifulo icituntulu - lyene nga lyashele fye nga 'Gehenna' ukwabula ukupilibulwa ukucila ukupilibulwa nga 'ku mbo'. Mu ciAramaic 'Gehenna' e kulingana kwa 'Ge-ben-Hinnon' mu ciHebere. Ici calesangwa mupepi na Yerusalemu (Yoshua 15:8), na pa nshita yakwa Kristu cene cali e chishala ca musumba. Imibili ya nama ishafwa yalepooswa pa mililo iyo iyaleepya lyonse palya, icakuti Gehenna asangwike icishibilo ca konaulwa ukwapwililika no kusuulwa.

Na kabili icishinka cili no kupeelwa icakuti conse icapooselwe pa mililo ilya tacaikeele palya umuyayaya - imibili yalibolele mu lukungu. ''Lesa wesu (akaba) mulilo wakupwishishisha'' (Aba Hebere 12:29) pa bushiku bwa bupingulo; umulilo wa bukali Bwakwe pa lubembu ukapwisha ababembu ku konaulwa ukucila ukusha bene mu musango wa kocewa fye kuli wene no kutwalilila ukubapo. Pa nshita ya bupingushi bwakwa Lesa ubwa kunuma ubwa bantu Bakwe Israele ku kuboko kwa bena Babiloni, Gehenna aiswilemo imibili ya bafwa ababembu pakati ka bantu bwakwa Lesa (Yeremia 7:32,33).

Mu nshila yakwe ya kwishibisha, Shikulu Yesu aletele pamo amano aya yonse aya mu Cipingo ca Kale mu kubomfya kwakwe kwe shiwi lya 'Gehenna'. Wene ilingi alandile ukuti abo abakakaanwa pa cipuna ca bupingulo pa kwisa Kwakwe bakaya ''mu Gehenna (ekutiila ''ku mbo''), mu mulilo uyo ushakashime; uko umwambo wabo taufwa'' (Marko 9:43,44). Gehenna aleetele mu kutontonkanya kwa baYuda amano ya kukaanwa no konaulwa kwa mubili, na ifwe natumona ukuti umulilo wa pee ni nsoselo ileimininako ubukali bwakwa Lesa ukukaanya ulubembu, no konaula kwa pee kwa babembu ukupitila mu mfwa.

Icakusontelela ''uko umwambo wabo taufwa'', cili ciputulwa mu kushininkisha palwa nsoselo iyi imo ine pa konaulwa ukwapwililika - cene tecakutontonkanyo kuti kuti kwaba imyambo mu cituntulu iyo ishakafwe. Icishinka cakuti Gehenna ali e cifulo kunuma ica kukandwa kwa babifi, pakati ka bantu bakwa Lesa, calundapo ukulanga ukulungika kwakwa Kristu ukwa kubomfya icikope ici ca Gehenna.