Cakulundapo 22: Yesu Wa Kale

Ngacakuti, ngefyo bamo batunga, takuli icishininkisho cakuti Yesu wa ku Nasareti eko aali inshita imo, ninshi ukubako kwine kwa Bwina Kristu kuli ukwakosa ukulondolola. Cene cili kwipusha ifingi nganshi ukwenekela umuntu onse ukutetekela ukuti imintapendwa ya bantu ukucila pa myaka 2,000 bashintilisha ifitetekelo fyabo pa muntu umo u ushaliko nakalya, no kukwata icitetekelo ca musango ukalamba muli wene icakuti bene bakoseleshiiwe ukusalanganya icitetekelo cabo muli wene isonde lyonse, ilingi pa busanso bwa kucushiwa ne mfwa. Abena Kristu na baYuda bonse tabakwete ubwafya ukusuminisha ukuti Mohamed alikeele no mweo inshita imo, lintu balekaana ukutunga no kusambilisha kwakwe. Icine cine ifwe tusuminisha ukuti abantu ba kale abaishibikwa ukucilamo eko baali ukwabula ukupatikisha kwa kufwaya ukufwailisha icishininkisho icakosa. Ilingi ukusambililapo kulacitwa pa fyacitiike ifya kale ifyasuminishiwa konse konse, pamo ngo kuti ubulwi bwakwa Hastings bwacitiike mu mwaka wa 1066, no kusanga icishininkisho ca maka ukukosa ukumoneka.

Icishinka cakuti abantu bamo bakaana sana ukubako kwine kwakwa Yesu wa ku Nasareti icine cine cilesontelela palwa kubalamuka kukalamba, no kukabila ukusanga umwakufisama umwayana pa kukaana ukulolenkana na mano ya kusuminisha bu Mesiya bwakwe. Ici camoneka fye ica cine lintu cene caishibikwa ukuti abaYuda ba ntanshi abene baasuminishe ukuti umuntu uwitwa Yesu eko aali mu myaka ya mwanda wa ntanshi. Ifi ifyalakonkapo ifya fishininkisho fya kale pafya kubako kwakwa Yesu wa ku Nasareti fyalanga ukuti takuli inshila nakalya umo wene engatamfiwa ngo kwelenganya kwa masambililo ya mipepele ya bantu. Ilyashi ilingi ilyakwafwa mu ciputulwa ici lyakolonganikwa ukufuma mwi buuku lyakwa Gary Harbemas, 'Ancient Evidence For The Life Of Jesus' ('Icishininkisho Ca Kale Pa Mweo Wakwa Yesu').

1) Tacitusi aali mwina Roma kalemba wa malyashi ya kale uyo amabuuku yakwe yabili ayaishibikwa palwa myaka ya mwanda wa ntanshi (''Annals'' [''Ifyalembwa''] na ''Histories'' [''Amalyashi Ya Kale'']) yonse yalumbula Yesu no Bwina Kristu. Wene aalembele muli ''Annals'' (nalimo mu mwaka wa 115 AD):

''Ibumba ilyapatilwe pa fya muselu, iliitwa Abena Kristu ku cintubwingi. Kristusi, ukufuma kuli uyo ishina lyakwete intulo, aaculile ukukandwa munshita ya kuteeka kwakwa Tiberiusi ku minwe ya umo uwa balaashi besu, Pontiusi pilato''.

Kateeka Tiberiusi aateekele ukufuma mu 14-37 AD, munshita iyi Kristu aipaiwe, ukulingana ne calembwa ici. Tacitusi kabili alondolola ifyo ifitetekelo fye bumba ili ''Fyatobeeke te mu Yudea mweka, intulo ya ntanshi ya (mano aya), lelo fye na mu Roma'', kabili wene atwalilila ukulondolola ifyo Abena Kristu baali abaapatwa konse konse, na bengi ukwipaiwa mu Roma. Ifi fyonse fyalingana ne fyalembwa fya mu Cipingo Cipya palwakwa Yesu, abasambi na batumwa intanshi ukusabankanya ukusambilisha kwabo mu Yudea, na panuma konse konse mwi sonde lya bena Roma, ukulundako na Roma, no kuleshiwa ukukalamba kuli bene.

2) Suetoniusi, umbi umwina Roma kalemba wa malyashi ya kale, aalandile pa kuteeka kwakwa Klaudiasi (41-54 AD): ''Pantu abaYuda pa Roma baalengele ifimfulunganya ukutwalilila pa kubelelekwa kwakwa Krestusi, wene (Klaudiusi) aatamfishe bene ukufuma mu musumba''. ''Krestusi'' e kulandwa kumbi kwakwa ''Kristu''. Muli nkuma, Imilimo 18:2 yalondolola ifyo abaYuda umulume no mukashi abeetwa Akula na Prisca baali no kuya ukufuma mu Roma pamulandu wa kucushiwa kwa baYuda.

Suetoniusi panuma alanda palwa kucushiwa kwa Bena Kristu pa nshita yakwa Nero: ''Panuma ya mulilo ukalamba pa Roma...Ukukandwa kwabiikilwe kabili pa Bena Kristu, iciputulwa icalelanda icitetekelo ca mipepele icipya kabili icabulokunakila''. Ukusontelela uku ku kubako kwe bumba iliitwa ''Abena Kristu'' mu myaka ya mwanda wa ntanshi kwalondolola ukuti umuntu uwitwa ''Kristu'' eko aali mu myaka ya mwanda ulya.

3) Ibuuku lyakwa F.F. Bruce (''Christian Origins'' [''Intendekelo Sha Bwina Kristu''] amabuula 29,30) lyatwala amano ku cishinka cakuti kuli ifyakusontelela ku lyashi lya kale ilya ku Kabanga ka Mediterranean ilyalembelwe na kalemba wa malyashi ya kale uwitwa Thallusi nalimo mu mwaka wa 52 AD. Bruce alanga pambi (''The New Testament Documents'' [''Impapulo Sha Cipingo Cipya''], ibuula 113) ukuti kafundisha uwitwa Juliasi Afrikanusi aalandilepo ukufumya muli Thallusi, ukupumya ukulondolola kwakwe palwa mfifi pa kutanikwa kwakwa Yesu ngo kwali ni pamulandu wa mweshi ukufimba pa kasuba. Ici calanda ukuti Thallusi aalembele ilyashi palwa kutanikwa kwakwa Yesu uko ukwacitiike imyaka imo intanshi wene talalemba ilyashi lyakwe ilya kale mu 52 AD.

4) Plini, umubomfi wa Buteko bwa bena Roma, alumbula pa nshita itali ukubako kwe bumba ilyaswangana ilya bantu abeetwa Abena Kristu mu kushalikisha kwa myaka ya mwanda wa ntanshi. Ukusunga kwabo ukwa mulimo wa cibukisho kulesontelelwa na wene: ''Bene baali no musango wa kukumana pa bushiku bumo ubwapampamikwa intanshi tabulaaca, ilyo baimbile kuli Yesu ulwimbo lwa kulumbanya mu mavesi ayakonkana'' (''Letters of Pliny'' [''Amakalata yakwa Plini''], ayaapilibulwa na W. Melmoth, Vol.2, X:96). Bakateeka abena Roma Trajani na Hadriani bonse pamo baalumbwile ubwafya bwa kuboomba na Bena Kristu. Pa fyakusontelela kuli ici, mona ''Letters of Pliny'' (''amakalata yakwa Plini''), Vol.2, X:97 na Ecclesiastical History (Ilyashi lya kale ilya baKashimika), IV:IX ilyakwa Eusebiusi ifyo fine. Ukubako kwe bumba ili ukutendeka mu myaka ya mwanda wa ntanshi no kushipikisha ukwakupapa munshita ya kucushiwa kuti kwalanda ukuti bene baali ni bakakoonka ba muntu umutuntulu uwa kale uwaliko mu myaka ya mwanda wa ntanshi.

5) Talmudi, ibuuku lya mushilo ilya baYuda, muli Sanhedrin 43 lyasonta ku mfwa yakwa Yesu. Cene casuminishiwa ukuti iciputulwa ici ica Talmudi cafuma ku shinta ya ntanshi iya kulembwa kwe buuku (ekutiila 70-200 AD):

''Pa cungulo ca Cakucilila Yeshu (Yesu) aalitaniikwe. Pa nshiku amakumi yane intanshi ukwipaiwa takulaacitwa, kasobela aile no kubilikisha, 'Wene akapoolwa amabwe pantu wene aalacita ubuloshi no kubeleleka Israele ku kuluba. Umuntu onse uwingalanda icintu cimo mu kuwamina wene, lekeni wene ese kuntanshi mu cifulo cakwe'. Lelo apo icintu nangu cimo tacaletelwe kuntanshi mu kuwamina wene wene aalikobeekwe pa cungulo ca Cakucilila''.

''Ukukobekwa'' kuti kwaba ni nsoselo ya kutanikwa - yene yaboomfiwa nga filya mu Cipingo Cipya (Abena Galatia 3:13; Luka 23:39). Amashiwi aya yalondolola abaYuda ukufwaya Yesu ukupoolwa amabwe (ukulingana na mafunde yakwa Mose, nalimo?), lelo yalumbula ukuti mu cituntulu wene aalikobeekwe. Ukulondolola pali ici kwapeelwa no kulondolola kwa Cipingo Cipya ifyo abaYuda baali no kuboomfya ifunde lya bena Roma pa kuleeta imfwa yakwa Yesu -iyo iyali no kuba ya kukobekwa.

Sanhedrin 43a alondolola kabili ifyo abasambi basano bakwa Yesu baapingwilwe no kutwalwa ku kufwa, libili ukulanga ukuti abaYuda mu fishiilano balitetekela mu kubako kwakwa Yesu wa kale. Sanhedrin 106b alanda no kuti Yesu aali ne myaka 33 ilyo wene aafwile; ukulingana bwino bwino ngefyo cifwaikwa ne Cipingo Cipya. Maier (''First Easter'' [''Ipasaka Lyantanshi''], amabuula 117,118) yalandapo ukufumya muli ''Toledoti Yesu'' ulupapulo lwa baYuda ulwa myaka ya mwanda wa busaano, ulo ulutunga ukuti abasambi baeseshe ukwiba umubili wakwa Yesu panuma ya mfwa yakwe, lelo umulimi uwitwa Yuda aumfwile palwa kupekanya kwabo kabili aatwele umubili wakwa Yesu kumbi, ukupeela wene ku baYuda panuma.

Jastini Martiri pa kulemba mu mwaka wa 150 AD alemba ukuti abaYuda baatumine inkombe ishaibeela ku kutunga ukuti umubili wakwa Yesu wali ibwa (''Dialogue with Trypho'' [''Ukulanshanya na Trifo''], 108), na Tertulliani (''On Spectacles'' [''Pa Fipeshamano''], 30) akweete ilyashi ilyapalana ilyo wene aalembele mu mwaka wa 200 AD.

Pakati ka shiko inshinga ishi isha cishininkisho shalanga ukuti abaYuda ba mu myaka ya myanda ya kubalilapo panuma ya kufyalwa kwakwa Yesu baatetekele mu kubako ne mfwa-mbi yakwa Yesu wa kale.

6) Luciani kalemba wa fisela umuGreek, pa kulemba mu myaka ya mwanda wa cibili, apona mu nseko pa Bena Kristu abo ''abapepa umuntu ukufika ku bushiku ubu (uyo) uwataniikwe'' (Lucian, The Death of Peregrine [Luciani, Imfwa ya Mulendo], 11-13, muli ''The Works of Lucian'' [''Imilimo yakwa Luciani''], vol.4, iyapilibulwa na Fowler na Fowler).

7) Yosefasi e kalemba wa malyashi ya kale uwaishibikwa nganshi ukucilamo uwa mu myaka ya mwanda wa ntanshi. Mwi buuku lyakwe ''Antiquities'' (''Ifyakale''), ilyalembelwe mu 90-95 AD, wene alumbula Yakobo, ''munyina wakwa Yesu, uyo uwaleitwa Kristu''. Wene kabili asosa mu ciputulwa cimbi ce buuku limo line mu musango uyo uwasuminisha bwino bwino icikope cakwa Yesu mu Cipingo Cipya:

''Nomba pali iyi nshita kwali Yesu, umuntu uwa mano...Pantu wene aali umo uyo uwacitile imilimo ya kusungusha...Wene aali ni Kristu...wene aamoneke kuli bene uwa mweo pa bushiku bwalenga shitatu, ngefyo bakasesema ba mushilo baalandile intanshi ifi na fimbi ifintu amakana ikumi ifya cipeshamano palwa wene''.

Amashiwi aya yashininkisha nganshi icakuti bamo batunga ukuti yene yali yakulundwamo fye. Ukuti kucili umulandu wa kuboomfya amashiwi aya ku kwafwilisha ifikansa fyakuti kwali umuntu uwaleitwa Yesu wa ku Nasareti uyo uwaikeele no mweo mu myaka ya mwanda wa ntanshi cilepeelwa ku fyakulandapo ifyalakonkapo:

- Eusebiusi (Ecclesiastical History [Ilyashi lya kale ilya baKashimika], 1:XI) lyalanda pa ciputulwa ici icakwa Yosefasi.

- Bakafundisha abacindikwa basuminisha ukubelenga kwa ntanshi uku ngo kuli ukwa cine, kabili kuti kwalanga ukuti iciputulwa ici calembwa mu musango umo wine nge fyashala fimbi ifya milimo yakwa Yosefasi (Mona ukulemba kwa ba Daniele Rops, ''The Silence of Jesus' Contemporaries'' [''Ukutalala kwa Banankwe bakwa Yesu''], ibuula 21; J.N.D. Anderson, ''Christianity: The Witness of History'' [''Ubwina Kristu: Ubunte bwa Fyalembwa fya Kale''], ibuula 20; F.F. Bruce, ''The New Testament Documents'' [''Impapulo Sha Cipingo Cipya''] amabuula 108,109).

- Takuli cishininkisho mu mashiwi pali ici ukuba icakulundamo fye.

- Kafundisha Sikolomo Painesi atunga ukuti ukulembwa kwa milimo yakwa Yosefasi ukwa mu lulimi lwa Balungwana kwalisangilwe uko ukwali mupepi no kushininkishiwa ukuba e kutuntulu. Amashiwi ayasontelweko pamulu yalasangwa mulya, lelo ukwabula amashiwi ya masambilisho yakushininkisha palwa kubuuka ukufuma ku bafwa na buMesiya bwakwa Yesu ifyo ifyacitilwe mu kwambula ukupeelwe pamulu. Ici camoneka icalolamo, pakumona ukuti Yosefasi aali muYuda. Painesi intanshi acitile ifyakusanga kwakwe ukuba pa lwalala mu fyalembwa mwi pepala lye lyashi ''The New York Times'', Feb.12 1972, umo wene alanda pa mashiwi ya kulanshanya ayakwa Yosefasi pamulandu wakwa Yesu ukufumya mu kulembwa kwa lulimi lwa Balungwana: ''Pa nshita ilya kwali umuntu uwa mano uyo uwaleitwa Yesu. Kabili imicitile yakwe yali isuma kabili wene aishibiikwe ukuba umulungami. Kabili abantu abengi pakati ka baYuda ne nko shimbi baasangwike abasambi bakwe. Pilato aapingwile wene ukutanikwa no kufwa. Kabili abo abaasangwike abasambi bakwe tabaalekele ubusambi bwakwe. Bene baalandile ukuti wene aamoneeke kuli bene inshiku shitatu panuma ya kutanikwa kwakwe no kuti wene aali uwa mweo; mu kulingana, wene nalimo aali e Mesiya ukulingana na uyo bakasesema bashimika ifipeshamano''.

Amashiwi aya yalingana busaka busaka na yalya aya mu Cipingo Cipya.