Cakulundapo 18: Bushe Cinshi Cacitike Mu Edeni?

Ukutendeka 3:4-5: ''Kabili insoka yalandile ku mwanakashi, Imwe icine cine tamwakafwe: Pantu Lesa aishiba ukuti mu bushiku imwe mukalyako, elyo amenso yenu yakeesulwa, kabili imwe mukaba nga balesa, ukwishiba ubusuma no bubi''.

UKWILULA UKWAISHIBIKWA: Cene calitunganishiwa na maka ukuti insoka pano ni malaika uwacitile ulubembu, uwitwa ''Satana''. Panuma ya kupooswa ukufuma mu mulu pamulandu wa lubembu lwakwe, wene aishile pa calo no kutuunka Efa ukucita ulubembu.

IFYAKULANDAPO:

1. Amashiwi yalanda palwa ''nsoka''. Amashiwi ''satana'' na ''kasebanya'' tayamoneka monse mwi buuku lya Ukutendeka. Icishinka cakuti insoka mu cituntulu shili na ifwe, shilekalaba pa mafumo yashiko, e cishininkisho cakuti insoka mu Edeni yaali ni nama mu cituntulu. Abo abatetekela mu musango umbi limbi batontonkanya ukuti ilyo lyonse bene bamona insoka mu cituntulu bene bamona 'satana' umwine.

2. Insoka tailondololwa nga malaika nakalya.

3. Eico cene te cakupapusha ukuti mu Ukutendeka tamuli cakusontelela ku muntu nangu umo ukupooswa ukufuma mu mulu.

4. Ulubembu luleta imfwa (Abena Roma 6:23). BaMalaika tekuti bafwe (Luka 20:35,36), eico tekuti bacite ulubembu. Icilambu ca balungami cili kucitwa abalingana na bamalaika ukukaanafwa libili (Luka 20:35,36). BaMalaika nga kuti bacita ulubembu, ninshi abalungami kuti pamo baba na maka ya kucita ulubembu eico kabili ukukwata ukufwa kuti cacitika, ico icapilibula ukuti bene tekuti icine cine bakwate umweo wa muyayaya.

5. Ifintu ifyasangwa mu fyalembwa fya mu Ukutendeka palwa kuwa kwa muntu ni ifi: Lesa, Adamu, Efa ne nsoka. Umuntu umbi nangu umo talumbwiilwe. Takuli icishininkisho cakuti icintu cimo caingile mukati ka nsoka ukulenga yene ukucita ifyo yene yacitile. Paulo alanda ukuti insoka ''yabeepele Efa ukupitila mu bucenjeshi bwaiko (iyine)'' (2 Abena Korinti 11:3). Lesa aebele insoka: ''Pantu iwe wacita ici...'' (Ukutendeka 3:14). Bushe ''satana'' nga alebomfya insoka, mulandu nshi wene talumbulwa kabili mulandu nshi wene takaandilwe pamo?

6. Adamu abiikile umulandu wa lubembu lwakwe pali Efa: ''Umwanakashi apeele ine ifya ku cimuti'' (Ukutendeka 3:12). Efa abiikile umulandu pa nsoka: ''Insoka yabeepele ine, na ine naalya'' (Ukutendeka 3:13). Insoka tayabiikile umulandu pali kasebanya - yene tayakweete umwakufisama.

7. Cene nga calandwa ukuti ilelo insoka tashakwata amaka ya kusosa nangu ukulondolola nga filya insoka ya mu Edeni yakweete, ibukisha ukuti:-

(a) impunda inshita imo yalilengelwe ukusosa no kulondoloshanya no muntu (Balamu): ''Impunda (mu nshita shonse) tayakwata kusosa pa kusosa ne shiwi lya muntu yaleseshe ubushilu bwakwa kasesema'' (2 Petro 2:16) na (b) Insoka yaali imo iyacenjelesha pa nama shonse (Ukutendeka 3:1). Icitiipu pali yene cali no kufumyapo amaka yantu yene yakweete aya kusosa na Adamu na Efa.

8. Lesa acitile insoka (Ukutendeka 3:1); icibumbwa cimbi iciitwa ''satana'' tacapilibukiile mu nsoka; ifwe nga twatetekela ici, ifwe icine cine tulelanda ukuti umuntu umo kuti aingila mu mweo wa muntu umbi no kutungulula wene. Aya mano ya busenshi, te mamo ya Baibele. Cene nga calandwa ukuti Lesa nga taacitile insoka pamulandu wa lubembu ulukalamba luntu yene yabeleleeke Adamu na Efa ukucita, ibukisha ukuti ulubembu lwaingile mwi sonde ukufuma ku muntu (Abena Roma 5:12); eico insoka yali iyabula ukuisunga, ukusosa ukufuma mu kumona kwaiko iyine ukwacifyalilwa, na mu musango uyu tayakumineko kuli Lesa kabili eico tayacitile ulubembu.

Bamo balanda ukuti insoka ya mu Ukutendeka 3 yaampana na baserafi. Lelo, ishiwi ilituntulu ilya ciHebere ilya ''nsoka'', ilyo ilyaboomfiwa mu Ukutendeka 3, lili ilyapusana nganshi kwi shiwi lya ''baserafi''. Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa ''baserafi'' mu cituntulu lipilibula ''uwa mulilo'' no kupilibulwa ''insoka ya mulilo'' mu Impendwa 21:8, lelo ili te shiwi ilyapilibulwa ''insoka'' mu Ukutendeka 3. Ishiwi lya ciHebere ilya umukuba lyafuma ku mushila umo wine nge shiwi lya ''insoka'' mu Ukutendeka 3. Umukuba waimininako ulubembu (Abapingushi 16:21; 2 Samwele 3:34; 2 Ishamfumu 25:7; 2 Imilandu 33:11; 36:6), eco insoka kuti yasuntikana na mano ya lubembu, lelo te malaika walubembu.

UKULONDOLOLA UKWALANGWA nga uko amashiwi aya yapilibula:

1. Takuli umulandu wa kutwishika ukuti ifyo ifwe twaebwa palwa kulengwa kwa fintu fyonse no kuwa mu ma chapita yantanshi aya Ukutendeka tafilingile ukusendwa mu cituntulu. ''Insoka'' yali ni nsoka mu cituntulu. Icishinka cakuti ifwe lelo kuti twamona insoka ukukalaba pa mafumo yashiko mu kufikilisha kwa citiipu icabiikilwe pa nsoka ya kubalilapo (Ukutendeka 3:14), cashininkisha ici. Mu nshila imo ine ifwe tumona abaume na banakashi ukucula ukufuma ku fitiipu ifyabiikilwe pali bene pa nshita imo ine. Ifwe kuti twaishiba ukuti Adamu na Efa baali mwaume no mwanakashi mu cituntulu ngafintu ifwe twaishiba umwaume no mwanakashi ilelo, lelo ukuilemena umusango usuma uwacilapo uwa kwikala, eico insoka ya kubalilapo yali ni nama mu cituntulu, lelo mu musango uwa kucenjela uwacila pafyo insoka shilimo ilelo.

2. Ifyalakonkapo fili filangililo ukulundapo ukuti ama chapta yantanshi ya Ukutendeka yalingile ukubelengwa mu cituntulu:-

- Yesu aasontele ku fyalembwa palwa kulengwa kwakwa Adamu na Efa nge shintililo lya kusambilisha Kwakwe pa cupo no kulekana (Mateo 19:5,6); takuli ukulanga ukuti Wene aabelengele fyene mu cishibilo.

- ''Pantu Adamu acitilwe intanshi, elyo ni Efa. Kabili Adamu taabeepelwe (ku nsoka), lelo umwanakashi pa kubeepwa aali mu kuluungana'' (1 Timote 2:13,14) - eico Paulo, pamo, aabelengele Ukutendeka mu cituntulu. Kabili icacindamisha wene aalembele intanshi palwa ''musango insoka yabeepele Efa ukupitila mu bucenjeshi bwaiko'' (2 Abena Korinti 11:3) - mona ukuti Paulo talumbwile ''kasebanya'' ukubeepa Efa.

- Bushe kuli icishininkisho conse fye icakuti kuli icintu cimbi mu fyalembwa palwa kulengwa kwa fintu fyonse no kuwa icilingile ukubelengwa mu cishibilo? Isonde lyalengelwe mu nshiku mutanda ukulingana na Ukutendeka 1. Icakuti ishi shali ni nshiku sha maora 24 mu cituntulu cileshininkishiwa ku cishinka cakuti ifintu ifyapusanapusana ifyalengelwe pa nshiku ishalekanalekana tekuti fibeko bwino bwino ukucila pa nshiku ishinono ukwabula cimo ne cibiye mu musango wafiko uwaliko. Ukuti yene tayaali ni nshita ya myaka 1,000 nangu ukucilapo calangililwa ne cishinka cakuti Adamu alengelwe pa bushiku bwa mutanda, lelo aafwile panuma ya bushiku bwa cinelubali pa kwikala imyaka 930 (Ukutendeka 5:5). Ngacakuti ubushiku bwa cinelubali bwali ni nshita ya myaka 1,000 ninshi Adamu ali no kuba uwacila pa myaka 1,000 ilyo wene aafwile.

- Icishininkisho cakulunda pa nshiku mu cituntulu isha kulengwa kwa fintu fyonse kuti casangwa mu mafunde ye Sabata (Ukufuma 20:10,11). Isabata lyali no kuba amaora 24 aya kutuusha, pantu Lesa aatushishe pa bushiku bwa cinelubali, panuma ya kubomba inshiku mutanda (ngefyo abena Israele baalecita intanshi tabalasuunga Isabata lyabo). Ifilimbwa ifyacitilwe pa bushiku bwacibili fyali no kushintilila pa nshimu na fimbipo ifyalengelwe pa bushiku bwa mutanda. Eico incende ikalamba pakati ka kulengwa kwafiko tailingile.

3. Pamulandu wakuti insoka yalitiipilwe ukulaakalaba pe fumo lyaiko (Ukutendeka 3:14), ici kuti calanga ukuti yene yalikweete amolu ku nshiku sha kale; ukubiikapo ne cishinka ca maka yaiko ayakutontonkanya, yene limbi yaali musango wa bwina nama uwapalamiishe ku muntu, nangu yene icili yaali ni nama - imbi mu ''nama sha mpanga shintu Yehoba Lesa aacitile'' (Ukutendeka 3:1; 14).

4. Limbi insoka yaliliile kufya cimuti ca kwishiba, ico icingalondolola ubucenjeshi bwaiko. Efa ''amweene ukuti icimuti cali...cimuti icakufwaikwa ukulenga umuntu ukuba na mano'' (Ukutendeka 3:6). Bushe kuti umwanakashi amona shani ici kano wene amweene icafumine mu kulya icisabo mu mweo wa cintu cimo ico icacitile ifyo intanshi? Limbi cene kuti caba cakuti Efa alikwete ukulanshanya ukwingi ne nsoka intanshi yauko ukwalembwa mu Ukutendeka 3. Amashiwi yantanshi kuli Efa ayaleembwa aya nsoka yali, ''Ee, bushe Lesa alandile...'' (Ukutendeka 3:1) - ishiwi ''Ee'' kuti lyalondolola ukuti ili lyaali kukonkanya kwa kulanshanya kwantanshi uko ukushalembwa.