6.3 Ifiwa

Ifiputulwa fibili ifyapita fyalondolola umulandu ifwe tatwatetekela kasebanya nangu satana ukuba icibumbwa ca buntu nangu ci shimweshimwe. Ifwe nga twasuminisha ukuti takuli icibumbwa ca musango uyu, ninshi cene icine cine cakonka ukuti ifiwa, ifyo ifilandwa ukuba e babomfi bakwa kasebanya, tafiliiko pamo. Abantu abengi bamoneka ukutontonkanya ukuti Lesa apeela ifwe ifintu fyonse ifisuma ifya mu mweo, na kasebanya ne fiwa fyakwe apeela ifwe ifintu fyonse ifibi, no kufumyapo ifintu ifisuma ifyo Lesa apeela ifwe.

Baibele asambilisha bwino bwino ukuti Lesa e ntulo ya maka yonse (mona Isambililo 6.1), no kuti Wene ali na maka pali fyonse fibili ifintu ifisuma ne fintu ifibi mu myeo yesu:-

''Ine ndapanga ulubuuto, no kulenga imfifi; ine ncita umutende, no kulenga ububi: ine Yehoba ncita fyonse ifi'', Esaya 45:7;

''Ububi bwaponene pa mwinshi wa Yerusalemu ukufuma kuli Yehoba'', Mika 1:12;

''Bushe ipenga lili no kulila mu musumba, na bantu ukusakamana iyo? bushe ububi buli no kuba mu musumba na Yehoba tacitile bwene?'' Amose 3:6.

Eico ilyo ifwe twakwata ifyakwesha, ifwe tulingile ukusuminisha ukuti fyene fifuma kuli Lesa, ukukaanabiika fyene pali kasebanya nangu ifiwa. Yobo aali muntu uwalufishe ifingi fya fintu ifisuma ifyo Lesa apaalile wene nafyo, lelo wene talaandile, ''Ifiwa ifi fyafumyapo fyonse ifyo Lesa apeele ine''. Iyoo; kutika ku fintu wene alaandile:-

''Yehoba alipeele, kabili Yehoba afumyapo; libe ilyapaalwa ishina lykwa Yehoba'', Yobo 1:21;

''Bushe tuli no kupokelela ubusuma ku kuboko kwakwa Lesa, kabili tatuli no kupokelela ububi?'' Yobo 2:10.

Ilyo ifwe twailuka ukuti ifintu fyonse fifuma kuli Lesa, ilyo ifwe twakwata ubwafya mu mweo kuti twapepa kuli Lesa ukuti Wene afumyepo ubu, kabili nga Wene tacitile, ifwe kuti twaikala abashininkisha ukuti Wene alepeela ubu kuli ifwe pamulandu wa kuwamya imisango yesu kabili pa fisuma fyesu kuntanshi:-

''We Mwana wandi umwaume, iwe wisuula ukweebaula kwakwa Yehoba, nangu ukunaka ilyo iwe wakalipilwa kuli Wene: pantu untu Yehoba atemwa Wene (te fiwa!) aleebaula, no kufopaula umwana onse umwaume untu Wene apokelela. Imwe nga mwashipikisha ukweebaula, Lesa alecita na imwe nga abana abaume; pantu mwana nshi umwaume wene uyo Shifwe teebaula? Lelo imwe nga muli abaabula ukweebaula, uko bonse bapitamo, ninshi imwe muli bamubucende tamuli abana abaume'' (Aba Hebere 12:5-8).

GOD: SOURCE OF ALL POWER

LESA: INTULO YA MAKA YONSE

Lesa e ntulo ya maka yonse:-

''Ine nine Yehoba, kabili takuli na umbi, takuli Lesa (ishiwi lya ciHebere ilya 'lesa' mu cituntulu lipilibula 'amaka') mupepi na Ine'' - Esaya 45:5;

''Bushe kuli Lesa mupepi na Ine? ee, takuli Lesa; ine nshaishiba nangu umo'', Lesa alanda - Esaya 44:8;

''Yehoba Wene e Lesa; takuli na umbi mupepi na Wene'' - Amalango 4:35.

Amavesi ya musango uyu yasangwa inshita ne nshita monse muli Baibele. Pamulandu wakuti Lesa e ntulo ya maka yonse kabili e Lesa eka, eico Wene ni Lesa wa bufuba, ngefyo Wene ilingi aleibukishako ifwe (pamo nga Ukufuma 20:5; Amalango 4:24).

Lesa aleumfwa ubufuba lintu abantu Bakwe batendeka ukutetekela muli balesa bambi, ngacakuti bene basosa kuli Wene, 'Imwe muli Lesa umukulu, Lesa uwa maka, lelo ine icine cine natetekela ukuti kucili balesa bamo na bambi mupepi na Imwe, nangu bene tabali ba maka nga Imwe'. Uyu e mulandu ifwe tekuti tutetekele ukuti kuli ifiwa nangu kasebanya ifyaikala elyo pamo pene na Lesa wa cine. Ici fye e cilubo Israele acitile. Ifingi mu Cipingo ca Kale fyasenda inshita ukulanga ifyo Israele talesekesha Lesa pa kutetekela muli balesa bambi elyo pamo pene na muli Wene. Ifwe tuli no kumona muli Baibele ukuti ''ifiwa'' ifyo abantu ilelo batetekelamo fili fye fimo fine nga balya balesa ba bufi Israele atetekeelemo.

DEMONS ARE IDOLS

IFIWA FILUBI

Muli 1 Abena Korinti, Paulo alondolola umulandu Abena Kristu tabalingile ukuba no mulimo ku kupepa ifilubi nangu ukutetekela mu fintu fya musango uyu. Mu nshita sha Baibele abantu balitetekeele ifiwa ukuba balesa abanono abaali no kupepwa ku kucingilila ubwafya ukwisa mu myeo yabo. Eico bene bacitile ifipasho fya fiwa, ifyo ifyali fimo fine nge filubi, no kupepa fyene. Ici calondolola umulandu Paulo muli kalata wakwe abomfesha amashiwi ''iciwa'' na ''icilubi'' nge cintu cimo cine:-

''Ifintu ifyo Abenafyalo bapeela ilambo, bene bapeela ilambo ku fiwa, kabili te kuli Lesa: na ine nshilefwaya ukuti imwe mulingile ukukwata isenge ne fiwa...nga umuntu umo alanda kuli imwe, Ici capeelwa mwi lambo ku filubi, mwilya pamulandu wakwe...'' (1 Abena Korinti 10:20,28). Eico ifilubi ne fiwa fili fye fimo fine mu cituntulu. Lolesha ifyo Paulo alanda ukuti bene bapeele ilambo ''ku fiwa (ifilubi) te kuli Lesa'' - ifiwa tafyali Lesa, kabili ngefyo kuli Lesa umo fye, cene cakonka ukuti ifiwa tafyakwata amaka yene yene nakalya, fyene tafili balesa. Icishinka icine cine cafikilisha muli 1 Abena Korinti 8:4:-

''Pamo nga ku fikumine...ifintu filya ifyo ifipeelwa mwi lambo ku filubi, ifwe twaishiba ukuti icilubi (calingana ne ciwa) tacili cintu mwi sonde, no kuti takuli Lesa na umbi kano umo''. Icilubi, nangu iciwa, tacikweete ukwikala nakalya. Kuli fye Lesa wa cine umo, nangu amaka, mwi sonde. Paulo atwalilila (vesi 5,6):-

''Pantu nangu kube abo abaleitwa balesa...(ngefyo kuli balesa abengi na bashikulu abengi, [ngefyo abantu batetekela mu misango iingi iya fiwa ilelo - iciwa cimo ukulenga iwe ukulufya incito yobe, cimbi ukulenga umukashi obe ukusha iwe, na fimbi po]) Lelo kuli ifwe (abatetekela ba cine) kuli fye Lesa umo, Shifwe, kuli uyo kwaba ifintu fyonse (ubusuma pamo no bubi, ngefyo ifwe tumweene mu fyakusontelela fyantanshi)''.

Icishininkisho cimbi icakuti abantu mu nshita sha Cipingo Cipya batetekeele ifiwa ukuba filubi nangu 'balesa' cilesangwa mu Imilimo 17:16-18; ici calondolola ifyo Paulo abilile mu Atena, uwali ''umusumba uwapeelwa onse ku kupepa ifilubi'', eico ukupepa ifilubi ifingi ifyalekanalekana. Panuma ya kuumfwa Paulo ukubila Imbila nsuma, abantu balandile, ''Wene amoneka ukuba kaleeta wa balesa abeni (ekutiila abapya) e (fiwa): pantu wene alebila kuli bene Yesu no kubuuka ukufuma ku bafwa''. Eico abantu batontonkenye ukuti ''Yesu'' no ''kubuuka ukufuma ku bafwa'' fyali fiwa nangu ifilubi ifipya ifyo ifyalelondololwa kuli bene. Iwe nga wabelenga chapta onse, iwe uli no kumona ifyo Paulo atwalilila ukusambilisha icine ku bantu aba, na mu vesi 22 wene alanda, ''Imwe muli bakapepa ba fyafye abacilamo'' (mu cituntulu: ukuipeela ku kupepa ifiwa) kabili wene alondolola ifyo Lesa tali mu fiwa fyabo, nangu ifilubi. Ibukisha ukuti Lesa eka e ntulo ya maka. Wene nga tali mu fiwa, ninshi ifiwa tafyakwata amaka nakalya pantu takuli intulo ya maka imbi mu mulu na mu calo - ekutiila fyene tafiliiko.

OLD TESTAMENT 'DEMONS' WERE IDOLS

MU CIPINGO CA KALE 'IFIWA' FYALI FILUBI

Ukubwelela mu Cipingo ca Kale, muli ifishininkisho ifingi ifyakuti ''ifiwa'' fili fimo fine nge filubi. Amalango 28:22-28, 59-61 yasobeele ukuti ubulwele bwa mu matontonkanyo bukaba bumo pa fyakukanda pa kupepa ifilubi/ifiwa. Ici calondolola ukwampana kwa fiwa no bulwele bwa mu matontonkanyo mu Cipingo Cipya. Lelo leka cene cishibikwe ukuti insoselo ya fiwa ili iyaampana no bulwele, te lubembu. Ifwe tatubelenga palwa Bena Kristu ukutamfya ifiwa fya kafindwe, ukwipaya na fimbi po. Cene cifwile kabili ukwishibikwa ukuti Baibele asosela abantu ukukwata iciwa/ubulwele, ukucila ukulanda ukuti ifiwa e fyalengele ubulwele. Cene ca cishinka icakuti Icipingo ca Kale ica ciGreek (Septuagint) cabomfeshe ishiwi 'daimonion' pa ''cilubi'' mu Amalango 32:17 na Amalumbo 106:37; ili e shiwi ilyapilibulwa ''iciwa'' mu Cipingo Cipya. Amalumbo 106:36-39 yalondolola ifilubo fyakwa Israele no kupashanya ifilubi fya Kanani ku fiwa:-

''Bene (Israele) babombele ifilubi fyabo; ifyo ifyali ifiteyo kuli bene. Ee, bene bapeele ilambo abana babo abaume na bana babo abanakashi ku fiwa, no kusuumya umulopa wa kaele, no mulopa wa bana babo abaume na bana babo abanakashi, abo bene bapeele ilambo ku filubi fya Kanani...Eco bene baali abakoweeshiwa ne milimo yabo abene, no kucita bucileende ne fyakwelenganya fyabo abene''.

Pambilibili fye ifiwa fili fye lishina limbi ilya filubi. Ukupepa ifiwa kwabo kulelondololwa na Lesa ngo kupepa ''imilimo yabo abene...ifyakwelenganya fyabo abene'' pantu icitetekelo cabo mu fiwa cafumine mu kwelenganya kwa buntunse; ifilubi bene baacitile fyali ''milimo yabo'' abene. Eico abo ilelo abatetekela mu fiwabaletetekela mu fintu ifyo ifyaelenganishiwa na bantu, ifyakulengwa fya bantu, ukucila ifyo Lesa asambilisha ifwe.

Amalango 32:15-24 yalondolola fye ifyo Lesa afulwa lintu abantu Bakwe batetekela mu fiwa: Israele ''acindiike panono Icilibwe ce pusukilo lyakwe. Bene baimishe ubufuba Bwakwe kuli balesa abeni, ku fyamuselu bene baimishe ubukali Bwakwe. Bene bapeele ilambo ku fiwa, te kuli Lesa; kuli balesa abo bene tabaishibe...abo bashiinwe bashatiinine...Na Wene (Lesa) alandile, Ine nkafisa impumi Yandi kuli bene...pantu bene ni nkulo iyabipa sana, abana abo icitetekelo muli bene tamuli. Bene baimya ubufuba Bwandi kuli cilya icishili Lesa; bene baimya ubukali Bwandi ku fyabufi fyabo...Ine nkabiika umupili wa fyabupondamishi fyabo pali bene''.

Eico Lesa alondolola ifiwa umusango umo wine nge filubi, ifyamuselu ne fyabufi - ukutetekela mu fintu ifyabufi, ifishiliipo. Ukutetekela mu fiwa kulanga ukubulwa kwa citetekelo muli Lesa. Cene tacili icanaka ukukwata icitetekelo cakuti Lesa e upeela ifintu fyonse, ifisuma pamo ne fibi, mu mweo. Cene cili icanaka ukutontonkanya ukuti ifintu ifibi fifuma ku muntu umbi, pantu ilyo ifwe twalanda ukuti fyene fifuma kuli lesa, ninshi ifwe tulekabila ukukwata icitetekelo cakuti Lesa ali no kufumyapo fyene nangu fyene fili no kuba fyakwafwa kuli ifwe mu kupelekesha.

NEW TESTAMENT DEMONS

IFIWA FYA MU CIPINGO CIPYA

Lelo, iwe kuti walanda, ''Ni shani pa mashiwi yonse mu Cipingo Cipya ayo ayasosa apabuuta pamulandu wa fiwa?''

Icintu cimo ifwe tufwile ukwishiba bwino: Baibele tekuti aitaalike umwine eka, wene e Cebo cakwa Lesa wa Maka yonse. Ifwe ngatwaebwa ukuti Lesa e uleeta ubwafya bwesu no kuti Wene e ntulo ya maka yonse, ninshi Baibele tekuti kabili atweebe ifwe ukuti ifiwa - balesa abanono abalepiinkana na Lesa - e fileeta ifintu ifi pali ifwe. Cene camoneka ukushininkisha ukuti ishiwi ''ifiwa'' lisangwa fye imiku ine mu Cipingo ca Kale kabili lyonse lilondolola ukupepa ifilubi, lelo lisangwa imiku iingi mu fyalembwa fya Mbila nsuma. Ifwe twalanda ukuti ici cili pamulandu wakuti, pa nshita amabuuku ya Mbila nsuma yaleembelwe, yene yaali ni nsoselo ya nshiku shilya ukulanda ukuti ubulwele bonse ubo ubushaali na kwilukwa bwali mulandu wa fiwa. Ifiwa icine cine nga eko fili no kuba na maka ya kuleeta amalwele yesu no bwafya bwesu, ninshi ifwe nga kuti twabelenga ifingi palwa fyene mu Cipingo ca Kale. Lelo ifwe tatubelenga palwa fyene nakalya mu mashiwi ya musango uyu mulya.

DEMONS IN THE NEW TESTAMENT

IFIWA MU CIPINGO CIPYA

Ukulanda ukuti ifiwa fyafumishiiwe mu bantu e kulanda ukuti bene baleposhiwa ku malwele ya mu matontonkanyo yabo, nangu ubulwele ubo ubushailwiikwe pa nshita ilya. Abantu abaikeele mu myaka ya mwanda wantanshi basakameene ukubiika umulandu pa fibumbwa fyakwelenganya ifiitwa 'ifiwa' pa cintu conse ico icishailwiikwe pa nshita ilya. Ubulwele bwa mu matontonkanyo pakuba ubwakosa ukwilukwa ne cipimo ca kwishiba kwabo ukwakundapa, abantu balesosa palwa abo abalecushiwa nga 'abaikatwa ne ciwa'. Mu nshita sha Cipingo ca Kale, umupashi ubi nangu uwakoweela wasontele ku musango wa matontonkanyo ayacushiwa (Abapingushi 9:23; 1 Samwele 16:14; 18;10). Mu nshita sha Cipingo Cipya, insoselo ya umupashi ubi/ukwikatwa ne ciwa yaishile mu kusonta kuli abo abalecushiwa ku bulwele bwa mu matontonkanyo. Ukwampana pakati ka fiwa no bulwele kwalangililwa kuli ici icalakonkapo: ''Bene baleetele kuli (wene) Yesu abengi abo abaikeetwe ne fiwa: na Wene afumishe imipashi ku cebo Cakwe...ukuti cene cifikilishiwe cintu casoselwe na Esaya kasesema (mu Cipingo ca Kale), ukulanda, Umwine eka aseendele ubulema bwesu, no kuseenda amalwele yesu'' (Mateo 8:16,17). Eico ubulema bwa bantunse na malwele fili fimo fine ngo kwikatwa ne ''fiwa'' ne ''mipashi ibi''.

Abantu batontonkeenye ukuti Yesu alipenene no kulanda ukuti ici cifwile ukuba ifyo pantu Wene alikwete iciwa - ''Wene alikwata iciwa, kabili alipena'' (Yohane 10:20; 7:19,20; 8:25). Eico bene batetekeele ukuti ifiwa e fyalelenga ukupena.

HEALING THE SICK

UKUNDAPA ABALWELE

Lintu bene baundeepwe, abantu ''abaikeetwe ne fiwa'' balandwa ukubwelela ku ''matontonkanyo yalungama'' yabo - Marko 5:15; Luka 8:35. Ici calanda ukuti ''ukwikatwa ne fiwa'' kwali musango umbi uwa kulanda ukuti umuntu tali bwino mu matontonkanyo - ekutiila tali mu matontonkanyo yakwe ayalungama.

Abo ''abaikeetwe ne fiwa'' balaandwa ukuti ''baundeepwe'' nangu ''ukuposhiwa'' - Mateo 4:24; 12:22; 17:18 - ukulangilila ukuti ukwikatwa ne ciwa kuli ni nshila ya kulondolola ubulwele.

Muli Luka 10:9 Yesu aebele abasambi Bakwe 70 ukuya no ''kundapa abalwele'', cintu bene bacitile. Bene babwelele no kulanda, vesi 17, ''nangu ifiwa filenakila kuli ifwe ukupitila mwi shina Lyenu'' - kabili, ifiwa no bulwele fyalinganishiwa. Limo limo abatumwa baposeshe abantu mwi shina lyakwa Yesu na pano ifwe twakwata icakumwenako ca ici (mona pamo Imilimo 3:6; 9:34).

THE LANGUAGE OF THE DAY

INSOSELO YA NSHIKU SHILYA

Eico ifwe twamona ukuti mu Cipingo Cipya yene yali ni nsoselo ya nshiku shilya ukulondolola umuntu ngo uli uwaikatwa ne ciwa nga wene ali umulwele wa mu matontonkanyo nangu akweete ubulwele ubo umuntu nelyo umo tailwike. Icitetekelo ca ntambi sha bena Roma na baGreek ba nshita ilya cali cakuti ifiwa e fyaleikata abantu, na mu musango uyu ukulenga ubulwele bwa mu matontonkanyo. Abo 'abena Kristu' abatetekela mu kubako kwa fiwa bene balelanda icine cine ukuti icitetekelo ca basenshi ica nshita ilya mu ncende ishi cali icalungama icapwililila. Baibele alilembwa mu nsoselo intu abantu bengeeluka. Pantu wene abomfya insoselo ya nshiku shilya tacipilibula ukuti Wene nangu Yesu batetekeele mu fiwa. Mu nshila imo ine mu Cingeleshi ifwe twalikwata ishiwi lilya ''lunatic'' (ishilu) ukulondolola umuntu uwalwala mu matontonkanyo. Mu cituntulu lyene lipilibula umuntu ''uwalaswa ku mweshi''. Imyaka ya kale abantu batetekeele ukuti nga umuntu aile panse aleendauka ilyo kuli umweshi naubalika, wene kuti alaswa ku mweshi no kulwala mu matontonkanyo. Ifwe lelo tubomfya ishiwi lilya ''lunatic'' (ishilu) ukulondolola umuntu uwapena, lelo cene tacilepilibula ukuti ifwe twatetekela ukuti ukupena kulengwa no mweshi.

Amashiwi aya nga yalembwa no kubelengwa libili mu nshita ya myaka 2,000 kuntanshi - nga Yesu talaisa - abantu kuti batontonkanya ukuti ifwe twalitetekeele ukuti umweshi e walelenga ukupena, lelo bene kuti baluba pantu ifwe tubomfya fye insoselo ya nshiku shino, ngefyo Yesu acitile imyaka 2,000 kunuma. Cimo cine ifwe tulondolola umusango wa kulufyanya umo uwacishiilano ngo ''Kucinda kwakwa St. Vitus'' ico icishilengwa na ''St. Vitus'' nangu ''ukucinda'', lelo mu kubomfya insoselo ya nshiku shino ifwe tuleita wene ''Ukucinda kwakwa St. Vitus''. Cene cashininkishiwa ukuti Yesu Kristu taafyelwe pa 25 December; nomba kalemba we buuku ili nanomba alabomfya ishiwi 'ubushiku bwa Christmas' lintu alesosa palwa bushiku bulya, nangu ine nshatetekela ukuti ifwe tulingile ukusunga ubushiku bulya ngo kusefya kwa kufyalwa kwakwa Kristu. Amashina ya nshiku sha mulungu yashintilila pa kupepa ifilubi kwa basenshi - pamo nga 'pa Mulungu' bwapilibula 'ubushiku ubwapeelwe ku kupepa akasuba'; 'pa Cibelushi' bwali bushiku apo icalo ca Saturn cali no kupepwa, pali Cimo bwali bwa mweshi, na fimbi po. Ukubomfya aya mashina takupilibula ukuti ifwe twakuma ku citetekelo ca basenshi ica abo abaletele insoselo yesu iya nshiku shino. 'Influenza' mu musango umo wine lishiwi ilyaishibikwa mu kubomfya ilelo; lyene mu cishinka lyapilibula 'ukutungululwa ne fiwa'. Ilyo Daniele kabili ainikwe 'Belteshasari', ishiwi ilyalelangilila lesa wa basenshi, ifyalembwa ifyapuutwamo muli Daniele 4:19 fyaita wene 'Belteshasari' ukwabula ukusontelela ukuti ishiwi ili lyalangilile ukutontonkanya kwa bufi. Ine nsosa palwakwa 'Papa' ngo kushininkisha pa muntu umo, nangu ine ntontonkanya cene nge cilubo ukutetekela icine cine ukuti wene ni 'papa' nangu tata (Mateo 23:9).

Mu nshita yakwa Esekiele kwali ilyashi ilyakwelenganya ukuti icalo cakwa Israele e cali no mulandu pa bwafya bwa abo abaali muli cene. Ici tacali ca cine lelo Lesa alandile na Israele, ukubomfya amano ayo ayaali ayaishibikwa pa nshita ilya, ''Efyo Yehoba alanda, Pantu bene balanda kuli imwe, Iwe we calo ulalya abantu, no kulenga inko shobe bukashiiwa; eico iwe we calo tawakalye abantu libili nakalya...Yehoba Lesa alanda'' (Esekiele 36:13,14). Kwali icitetekelo ca busenshi icaishibikwa icakuti bemba aali ni ci shimweshimwe icikalamba icalefwaya ukwandatila icalo. Nangu ici cashininkishiwa ukuti te ca cine, Baibele ilingi abomfya umulumbe uyu pamulandu wa kwafwa bakabelenga bakwe bantanshi ukwikata amano ayo ayalelandwa: mona Yobo 7:12 (Ukupilibula kwa Baibele ukwakwa Moffat); Amose 9:3 (Moffat); Yeremia 5:22; Amalumbo 89:9; Habakuki 3:10; Mateo 14:24 (Baibele wa ciGreek); Marko 4:39: Ukwelenganya kwa bena Asiria kwaleita ci shimweshimwe ci bemba ici 'Rahabu'; kabili ili e shina mu kulingana ilyapeelwa kuli ci shimweshimwe ca bemba ica Egupti muli Esaya 51:9.

Pakumona ukuti Baibele untu apuutwamo kuli Lesa, cene tacingacitwa ukuti Baibele alelanga fye amano ya basenshi ayo ayaaliko pa nshita intu wene alembelwe. Cene cifwile ukuba cakuti Lesa mu kwishiba alesonta ku citetekelo ico icaliko pa nshita ilya, pamulandu wa kulanga ukuti Wene e ntulo ya maka iya kupelekesha; Wene eka e utungulula 'ci shimweshimwe' ca bemba, ukuti cene cicite ukufwaya Kwakwe. Eico Lesa alungiike icilubo cantanshi mu citetekelo ca bantu aba, ico icali cakuti kwali amaka ayalebomba mwi sonde ayo ayashali mu kutungululwa kwakwa Lesa, kabili eico yene yaali ya bubi mu kubomfya. Lelo, Baibele mu musango uyu, tafuma mu nshila yakwe ku kuseka ukutumpa kwa kutetekela ukuti kuli ci shimweshimwe icikalamba icendauka muli bemba, nangu ukuti bemba ni ci shimweshimwe.

Icilangililo cimbi cili ca kulondolola kwa nkuba na makumbi ya cipuupu nge ''nsoka iyanyongana'' (Yobo 26:13; Esaya 17:1). Ici mu kushininkisha cilesonta ku citetekelo ca basenshi pa nshita ilya icakuti inkuba no kupangwa kwa makumbi ukwa kutinya fyali icine cine fimonwa fya nsoka ikalamba. Amashiwi aya tayasokolola ukutumpa kwa mano ya musango ulya, nangu ukweesha ukulondolola kwa fyakusangasanga. Mukupilibula yene yashininkisha ukuti Lesa e utungulula ifintu ifi. Imibeele yakwa Yesu ku citetekelo ca mu fiwa pa nshita ilya kuli ukwapalana mu nshila iyi; ifisungusho fyakwe fyalanga apabuuta ukuti amaka yakwa Lesa yaali ayakalamba kabili ayapwililika, ayabula ukukakwa ku mipepele ya bantu iya bufi ukukuma kuli ifyo ifiitwa 'ifiwa'. Abo abatetekela ukuti ifyalembwa fya Cipingo Cipya palwa 'fiwa' fyashininkisha ukuti ifibumbwa fya musango uyu icine cine eko fili bakakwa ku ncito ya kusuminisha ukuti bemba mu cituntulu ni ci shimweshimwe, no kuti inkuba mu cituntulu ni nsoka ikalamba. Icine cine ici cishininkisho icikalamba; kufwile ukuba ukwishiba ukuti Baibele abomfya insoselo ya nshiku shilya shintu wene alembelweemo, ukwabula ukutungilila icitetekelo ico icapangile ishintililo lya nsoselo ilya. Ifwe natulanga ukubomfya kwesu fwebene ukwa nsoselo ukuba ukwapalana. Baibele acita ici pamulandu wa kushininkisha umusango wa cine icituntulu ico ifwe twacilandapo mu Masambililo 6.1 na 6.2 - ukuti Lesa e wa maka ayafula; Wene e ulenga ukweshiwa kwesu; ulubembu lufuma mukati keesu - ifintu fyonse ifi kuti fyamoneka ifya mano pa kwishiba ubukulu bwa maka yakwa Lesa ku kupususha. Abo abeetwa 'abafikansa ifyacilamo' lyonse balesokolola ukusuntikana pakati ka nsoselo ya Malembo ne citetekelo na mano ya ntambi ifyashinguluka kulya Baibele apuutilwemo no kulembwa. Ifi kuti fyailukwa, ilyo cene cailukwa ukuti Baibele abomfya insoselo intu ingasonta ku citetekelo ca mu cifulo ca mupeepi, lelo acita ifi pamulandu wa kulanga icishinka cakuti Yahweh, Lesa wa cine eka, mukalamba nganshi ukucila icitetekelo ca bantu icinono ico icaishibiikwe kuli abo abaabelengele intanshi ifyebo ifyapuutwamo, ifipya ukufuma mu kanwa kakwa kasesema.

Pa kubika ici mu mano, cene cilapapusha pa filangililo ubwingi ifingasangwa mu Cipingo Cipya ifya nsoselo ya nshiku shilya ukubomfiwa ukwabula insoselo ukulungikwa. Ifilangililo fimo ni ifi:-

- AbaFarise baleshinina Yesu ukucita ifisungusho ku maka yakwa lesa wa bufi Belesebubu. Yesu alandile, ''Ine nga ni kuli Belesebubu mfumisha ifiwa, bushe nga abana benu ni kuli nani bafumisha fyene?'' (Mateo 12:27). 2 Ishamfumu 1:2 lyaeba ifwe bwino bwino ukuti Belesebubu ali ni lesa wa bufi wa baPelishiti. Yesu talandile, 'Nomba moneni, 2 Ishamfumu 1:2 lilanda ukuti Belesebubu ali ni lesa wa bufi, eico ukushinina kwenu tekuti kube kwa cine'. Iyoo, wene asosele kwati Belesebubu eko ali, pantu wene alefwaya imbila yakwe ukuya ku bantu abo wene alebilako. Eico mu nshila imo ine Yesu alandile pamulandu wa kufumya ifiwa -wene taikaliile fye ukulanda, 'icine cine, fyene tafyabako', wene abilile fye Imbila nsuma mu nsoselo ya nshiku shilya.

- Imilimo 16:16-18 yali mashiwi yakwa Luka, pesamba lya kupuutwamo: ''umukashana umo uwaikeetwe no mupashi wa Lusato akumeenye ifwe''. Ngefyo calondololwa mu mashiwi ayanono muli Baibele wakwa Diaglott, Lusato li shina lyakwa lesa wa bufi uwatetekeelwe mu myaka ya mwanda wantanshi, limbi umo wine nga lesa Appolo. Eico Lusato mu cishinka taaliko, lelo Luka talanda ukuti umukashana 'aikeetwe no mupashi wa Lusato, untu, kwena, ali ni lesa wa bufi u ushiliko mu cituntulu...'. Mu nshila imo ine Amabuuku ya Mbila nsuma tayalanda ukuti Yesu 'atamfishe ifiwa ifyo, kwena, tafiliko mu cituntulu, yene ni nsoselo fye ya nshiku shilya pa malwele'.

- Luka 5:32 alemba pali Yesu ukulanda ku baYuda ababifi: ''Ine nshaishile ku kwita abalungami...''. Wene alelanga ukuti, 'Ine nshaishile ku kwita abo abatetekela ukuti bene balungami'. Lelo Yesu asosele kuli bene mu musango wabo abene, nangu kwena, mu mano, wene alebomfya insoselo intu ishali ya cine. Luka 19:20-23 alanga Yesu ukubomfya amashiwi ayashili ya cine palwa muntu we talanti limo mu mulumbe pa kulondolola kuli wene, lelo wene talelungika amashiwi ya cilubo ayo umuntu aboomfeshe.

- Baibele ilingi asosa palwa kasuba 'ukutula' no 'kuwa'; iyi ni nshila ya buntunse iyakulanda ifi, lelo cene tacili icalungama mu nshila ya fyakusangasanga. Mu musango umo wine ubulwele busoselwa mu mano ya nsoselo 'iishili iyalungama' iya 'fiwa'. Imilimo 5:3 yasosa pafyo Anania abepele Umupashi wa Mushilo. Ici, mu cituntulu, tacingacitwa, lelo ico Anania atontonkeenye ukuti wene aleecita casoselwa nge cishinka, nangu fye cene tacali.

- Kuli ifilangililo ifingi ifya muli Baibele palwa nsoselo ukubomfiwa iyo iyaishibiikwe pa nshita yene yaleembelwe, lelo tayaishibikwa nomba kuli ifwe, pamo nge cilangililo, ''inkanda pa nkanda'' (Yobo 2:4) aloseshe ku micitile ya kale iya kukabushanya impapa sha mutengo umo wine; cilende umwaume aleitwa ''imbwa'' mu Amalango 23:18. Insoselo ya fiwa e cilangililo cimbi.

- AbaYuda ba mu nshiku shakwa Kristu batontonkeenye ukuti bene baali balungami pantu bene baali e bufyashi bwakwa Abrahamu. Eico Yesu aitile bene nga ''abalungami'' (Mateo 9:12,13), no kulanda ''Ine ninjishiba ukuti imwe muli lubuto lwakwa Abrahamu'' (Yohane 8:37). Lelo wene tatetekeele ukuti bene baali balungami, ngafintu wene ilingi alandile apabuuta; kabili wene alangile bwino pa kulanda kwakwe muli Yohane 8:39-44 ukuti bene tabaali lubuto lwakwa Abrahamu. Eico Yesu asendele icitetekelo ca bantu ngafintu cali, ukwabula apo pene ukupinkana na bene, lelo alangile icine mu kupilibula. Ifwe twalanga ukuti uyu wali musango wakwa Lesa mu kubomba ne citetekelo ca basenshi icali icaishibikwa mu nshita sha Cipingo ca Kale. Imibeele yakwa Kristu pa fiwa mu nshita ya Cipingo Cipya yali imo ine; ifisungusho fyakwe ifyapeelwe na Lesa fyashininkiishe bwino bwino ukuti amalwele yaletelwe na Lesa, te maka yambi nakalya, pakumona ukuti ni Lesa e wakweete amaka ayakalamba ya kundapa yene.

- Paulo alandilepo ukufuma muli filya ifya bakashika ba milumbe, abaishibikwa pa buwelewele ubushili bwa Baible ubo bene balangile, pamulandu wa kusungusha abo abatetekeele fintu bakashika ba milumbe basambiliishe (Tito 1:12; Imilimo 17:28). Ico ifwe tulelanda calangililwa no kwasuka kwakwa Paulo pa kusanga iciipailo icapeelwe ku kupepa ''Lesa Ushaishibikwa'', ekutiila lesa onse uwa basenshi uwingabako, lelo uyo abantu ba mu Atena baalabileko. Mucifulo ca kukalipila bene pa kutumpa kwabo mu kutetekela muli ici, Paulo asendele bene ukufuma apo bene bali ukuya ku kwishiba Lesa umo uwa cine, untu bene tabaishiibe (Imilimo 17:22,23).

- Abena Efese 2:2 asosa palwa ''mfumu ya maka ya mu lwelele''. Ici casonta bwino bwino ku mano ya mulumbe wakwa Soroasta - umusango wa cintu ico bakabelenga bakwa Paulo batetekeele intanshi. Paulo alanda ukuti bene baikeele intanshi pesamba lya ''mfumu ya maka ya mu lwelele''. Muli vesi imo ine, Paulo alondolola ici nga ''umupashi (imibeele ya matontonkanyo) untu... ulebomba'' mu muntu wacifyalilwa. Kunuma bene batetekeele mu mano ya busenshi aya mupashi-mfumu; Paulo nomba ashininkisha ukuti mu cituntulu amaka yantu akale bene baleteekwako yaali ya mano yabo abene ayabi. Eco amano ya busenshi yalesontwa no kusoselwa, ukwabula ukushikimika ukukalipila yene, ilyo icine palwa lubembu cilelangililwa.

- Imilimo 28:3-6 yalondolola ifyo insoka ya busungu yaimiine Paulo, ukulambatila ku kuboko kwakwe. Abantu abashingulukako batontonkeenye ukuti Paulo ni kepaya wa bantu, untu ''icilandushi tacisuminiishe ukwikala no mweo''. Ukupingula kwabo pa nshita ilya kwali cilubo icine cine. Lelo Paulo taalondolwele ici kuli bene mu kushika; mu kupilibula, wene acitile icisungusho - wene akuuntile insoka ukufumako ukwabula yene ukusuma wene.

Ifisungusho fyakwa Yesu fyasokolwele icilubo ca matontonkanyo ayaaliko, pamo nga palwa fiwa, ukwabula ukulungika yene mu mashiwi ayengi. Eco muli Luka 5:21 abaYuda baleetele amashiwi yabili aya bufi: ukuti Yesu alepoonta, no kuti Lesa eka e wingeelela imembu. Yesu pa kanwa talungiike bene; mu kupilibula wene acitile icisungusho ico icashininkiishe ubufi bwa mashiwi ayo.

- Cene apabuuta cali citetekelo cakwa Yesu icakuti imicitile isosa ukucila amashiwi. Wene te lingi alesuusha amano ya bufi pambilibili, eco wene tasuushishe amafunde yakwa Mose nga ayali ayabula amaka ya kupeela ipusukilo, lelo wene alaangile ku micitile yakwe, pamo nga ukundapa pe Sabata, cintu icine cali. Ilyo wene mu bufi ashininwe ukuba umwina Samaria, Yesu takeene (Yohane 8:48,49 pashanya 4:7-9) nangu fye ubuYuda, ngo lubuto lwakwa Abrahamu, bwali cikankaala mu kupekanya kwakwa Lesa ukwe pusukilo (Yohane 4:22).

- Nangu ilyo abaYuda bafikile pa kusondwelela kwa cilubo (ku mufulo!) ukuti Yesu ''aleicita umwine ukulingana na Lesa'' (Yohane 5:18), Yesu mu kulondolola takeene; mu kupilibula wene alaandile na maka ukuti ifisungusho fyakwe fyalangile wene ukuba umuntu uwalebomba pa cifulo cakwa Lesa, kabili eico wene TALI uwalingana na Lesa. Ifisungusho fyakwa Yesu pamo pene fyalangile icilubo ca kutetekela mu fiwa. Icisungusho cakwa Yesu ica kundapa umuntu uwalemana pa cishiba cali kulanga ukutumpa kwa mulumbe wa baYuda uwakuti pa nshita ya Cakucilila malaika aleikata mu menshi ya cishiba ca Betesda, ukubiikamo umuti wa kundapa muli yene. Umulumbe uyu waleembwa ukwabula ukukaana pambilibili ukwa cine cauko; icalembwa ca cisungusho cakwa Kristu e kulanga apabuuta kwa bufi bwauko (Yohane 5:4).

- 2 Petro 2:4 alanda palwa bantu ababifi ukuya ku Taritarasi (icapilibulwa ''ku mbo'' mu kupilibula ukwingi kwa Baibele). Taritarasi mu mulumbe cali cifulo panshi ye sonde; nomba Petro talelungika amano yalya, lelo ukucila alebomfya cene nge cishibilo ca bonaushi ubwapwililika no kukaandwa pa lubembu. Ukubomfya kwakwa Kristu ukwe shiwi lya Gehenna kwali kumo kwine (mona Isambililo 4.9).

DO DEMONS REALLY CAUSE ILLNESSES?

BUSHE IFIWA FILALENGA AMALWELE ICINE CINE?

Umuntu onse uwatetekela ukuti ifiwa eko fili alingile ukuipusha umwine ilipusho: ''Ilyo ine nalwala, bushe cene cilengwa ne fiwa?'' Iwe ngacakuti watontonkanya ukuti ifyakusontelela fya Cipingo Cipya ku fiwa fili pamulandu wa balesa abanono abendauka ukucita ububi, ninshi iwe ulingile ukulanda ukuti ''ee''. Mu mulandu uyu, bushe iwe kuti walondolola shani icishinka cakuti amalwele ayengi ayatunganishiwa ukuleetwa ne fiwa nomba kuti yaposhiwa nangu ukuceefiwa ku miti? Malaria (ubulwele bwa mpepo) e cilangililo icikalamba. Inshita fye inono iyapita abantu abengi mu Afrika batetekeele ukuti malaria alelengwa ne fiwa, lelo ifwe twaishiba ukuti malaria kuti aposhiwa kuli quinine ne miti imbi. Bushe iwe ninshi ulelanda ukuti lintu ifiwa fyamona utubulungwa twa manjano tulepita pa mukoshi obe fyene filomfwa umwenso no kubutuka? Yamo pa malwele ayo Yesu aposeshe, ayo ayalondololwa ngo kufuma ku kwikatwa ne fiwa, nomba yalishibikwa nga umusamfu nangu ukufuluba - yonse yabili kuti yaposhiwa ku miti.

Cibusa wandi afuma ku mushi uuli kunse fye ya musumba wa Kampala mu Uganda. Wene aebele ifwe ukuti abantu kale batetekeele ukuti malaria alelengwa ne fiwa, lelo ilyo bene bamweene ifyo imiti yaleposha ubulwele ubu mu nshila iyanaka, bene balekele ukubiika umulandu pa fiwa. Lelo, lintu umuntu akweete cerebral malaria (ukulenga ukulwala ukukalamba kwa mu matontonkanyo) bene batwalilile ukubiika umulandu pa fiwa. Dokota aishile ukufuma ku musumba uwapalamineko no kupeela kuli bene imiti iya maka iyakulesha malaria ngo kuposha, lelo bene balikeene pantu bene balandile ukuti bene balekabila icintu cimo ica kulwiisha ifiwa, te malaria. Panuma Dokota abwelele no kulanda ukuti, ''Ine ninkwaata umuti uwa kutamfya ifiwa''; bwangu bwangu umulwele apokele umuti, no kuba bwino. Utubulungwa twacibili twali fye tumo twine ngo twantanshi. Dokota taatetekeele mu fiwa, lelo wene aboomfeshe insoselo ya nshiku shilya pa kumfwana na bantu - pamo fye nga ''Shing'anga Mukalamba'', Shikulu Yesu, uwa myaka 2,000 kunuma.